دیزباد وطن ماست
سایت رسمی روستای دیزباد علیا (بالا) از توابع شهرستان نیشابور در استان خراسان رضوی ایران.
دیزباد وطن ماست
سایت رسمی روستای دیزباد علیا (بالا) از توابع شهرستان نیشابور در استان خراسان رضوی ایران.طلایه داران فرهنگ دیزباد ، ملاها و مکتب ها
«دیزباد وطن ماست»- محمد میرشاهی (استاد) در متنی با عنوان «طلایه داران فرهنگ دیزباد ، ملاها و مکتب ها.» به موضوع تعلیم و تربیت در دیزباد پرداخته است.
وی می نویسد: در زمان کودکی من در دیزباد، دو پیشوند برای مخاطب قرار دادن افراد بسیاری مورد استفاده قرار می گرفتند، یکی ملا و دیگری کربلایی. در رابطه با واژه کربلایی به همین مختصر بسنده می کنم که به جز تعداد معدودی از دارندگان این عنوان، بقیه هیچ گاه دستشان به ضریح مرقد شش گوش امام حسین نرسیده بود که هیچ، حتی قدمی در بین الحرمین نگذاشته بودند و جرعه ای ازهوای بین النهرین را تنفس نکرده بودند. اینان افرادی بوده اند که در سفری طولانی و با مشایعت پر طمطراق و استقبالی پرشور، به دیدار فرزند حسین می رفتند ولی در بازگشت عنوان خود را از جد او هدیه می گرفتند و می شدند کربلایی، و صد البته با تاسی به حکم شرعی تقیه و مستظهر به بشارت خداوندی در سوره نحل" ......و قلبه مطمئن بالایمان".
و اما، در آن زمان، اولین خانه ای که در ورودی ده و پایین ترین نقطه آبادی بود تعلق داشت به بزرگواری به نام ملا زین العابدین. از این خانه تا بالاترین خانه ای که من در ده بالا در جوار خانه عمه ام در کوچه قمبری می شناختم که متعلق بود به بزرگوار دیگری به نام ملا نیازعلی، ده ها نفر با عنوان "ملا "مورد خطاب همگان بودند. اینان افرادی بودند که به پاس توانایی هایشان در خواندن قران، ادعیه، مناجات، قصیده و کتاب هایی هم چون گلستان سعدی، حافظ و مثنوی معنوی و غیره شایسته داشتن این عنوان شده بودند. ملا در معنای عام آن، به کسی اطلاق می شد که دانش و سواد خواندن و نوشتن داشته باشد. عنوانی بدون مدرک رسمی وکتبی، ولی معتبر و قابل احترام. بعضی از ملا های دیزباد در زمان های گذشته و قبل از صدور "فرمان ممنوعیت تقیه توسط مولانا سلطان محمد شاه،" برای تحصیل به مدارس علمیه مشهد رفته بودند و با کسب فیض از اساتید حوزه وبا خواندن جامع المقدمات و شرح ابن عقیل و مختصری از مکاسب شیخ انصاری، با عنوان آخوند به ده بر می گشتند. مرحومانی مثل حاج آخوند( فدایی)، آخوند ملا حسنیعلی که جانش را در درود بر سر اعتقادش گذاشت و یا آخوند ملا عبدالمجید و حتی آخرینشان، مرحوم سید سلیمان بدخشانی از تحصیلکرده های حوزه علمیه مشهد بودند. صحبت ما در این جا تنها از این آخوند های بزرگوار نیست که صد البته اعلمیت و ارشدیت آن ها نسبت به ملا های معمولی غیر قابل انکار است. ما از ملا های معمولی و غیر حوزوی هم صحبت می کنیم. این ملا ها در محافل عمومی و مذهبی، در شب نشینی ها، در مراسم عقد و عروسی، در تعزیت و ختم خوانی ها و حتی در انجام معاملات و بیع و شرا، نیازشان به خوبی احساس می شد. با خواندن خطبه عقد و نوشتن عقد نامه، دو دلداده به هم می رسیدند، با خواندن مناجات و قصیده محفلی گرم می شد و نشاط روحانی حاصل می گردید. با خواندن نمازمیت و ختم مجلس ترحیمی، رفتگان به آرامی تن به خاک سرد می سپردند و بازماندگان به آرامش روحی دست می یافتند و همه این ها تحقق نمی یافت مگر با وجود ملا یا ملایانی که در محفل و مجلس حاضر می بودند، وگرنه هیچ کدام از این امور شدنی نبودند و این جاست که اهمیت این بزرگواران بر ما عیان می گردد.
تعدادی خاص از این ملایان محترم که گویا از نفسی قدسی برخوردار بودند و دست سبکی داشتند، خدمت ویژه ای را ارایه می دادند که از همگان ساخته نبود و آن نوشتن دعای سریع الاجابه بود. اگر کسی دردی داشت و یا گرفتاری خاصی پیدا می کرد و یا مهر و محبتی از قلوب زوجی عاشق کاستی می گرفت، یکی از راه های تشفی، دعا درمانی بود که این مهم از هیچ کس بر نمی آمد جز بعضی ملا های محترمی که دعا می نوشتند و به قبول بسیاری "مستجاب ا لدعوه" بودند. همه با امید به در خانه این بزرگواران می رفتند تا برای چشم زخمی، برای سلامتی مسافری، برای زایمان راحت تری، برای تحکیم محبت بین زن و شوهری، برای بهبودی بیماری سمجی، برای پیدا شدن شیئ گم شده ای، برای زنده ماندن گاو دم کرده ای، و ده ها مورد دیگر، سر کتابی باز شود، دعایی نوشته شود، خون زمه ای صورت گیرد و یا روش دیگری به کار آید که از قدیم گفته اند" الغریق یتشبث بکل حشیش". قابل ذکر است که دعا نویسی مطلقاٌ شغل این عزیزان نبود و از این بابت امرار معاش نمی کردند بلکه بطور داو طلبانه و بدون هیچ چشم داشتی به باورمندان خود خدمت می کردند تا به آنان آرامشی بدهند و امیدی را دردل آنان شکوفا سازند،. البته اگر به بعضی هدیه ای تقدیم می داشتند تقاضای دعا نویسان نبود، بلکه خواسته متقاضیان بود زیرا بر این باور بودند که:
شرط است همین مایه اخلاص، اگر نه محصول عمل باطل و بی مایه فطیر است
و اما، تعدادی معدود از ملاهای دیار ما، کاری ماندگارتر، بزرگتر و منطقی تر برعهده می گرفتند و آن تاسیس و راه اندازی مکتب خانه بود. اگر ما در این جا تعریف "فرهنگ" را با آموزش و سواد مترادف بدانیم، بدون شک اجداد ما در دیزباد انسان های فرهنگ دوستی بوده اند. خواندن قران، یادگیری مناجات ، نوشتن بیاض و گپ و گفت مذهبی و اعتقادی از خصیصه های دوست داشتنی این مردم بوده است. من در کودکی ام بارها شاهد بوده ام که اگر در محفلی دورهمی یک نفر باسواد وجود داشت، همگان از او می خواستند تا برایشان مثنوی بخواند و اگر مثنوی که کتابی کمیاب و عزیزی بود، نبود، بیاضی را می آوردند و با خواندن قصیده، همگان خاموش سر تکان می دادند و گاهی همخوانی می کردند. انگار بی سوادان بیشتر متقاضی شنیدن این چیز ها بودند تا با سوادان. شاید مهمترین دلیلی که پس از آمدن فرمان تاسیس مدرسه، آتش اشتیاق مردم دیزباد برای تحصیل فرزندانشان آن چنان شعله کشید که در عرض حدود دو سال با همت عالی و کار داوطلبانه مدرسه ای ساختند که اگر تعمداٌ تخریبش نمی کردند صد ها سال میراث فرهنگی پر افتخاری می ماند که امروز گردشگران برای دیدنش سر و دست می شکستند و حاضر بودند با خرید بلیط گران توفیق دیدارش را داشته باشند، ناشی از همین ژن خوب فرهنگی مردم دیزباد بود. ژن خوبی که شاید اگر استمرار کار ملایان گذشته دیزباد نبود در ژنوم و خمیره وجودی پدران و مادران ما سرشته نمی شد، پس نتیجه می گیریم که همه ما به این ملا های سخاوتمند مدیونیم. نکته قابل توجه دیگر این که این مکتب داران محترم کار ساده ای بر عهده نداشتند، تنها توانایی خواندن قران کافی نبود تا بتوان مکتبی را اداره کرد، تدریس قران با آن همه فوت و فن عجیب و غریبش براستی کاری تخصصی و ارزشمند بوده است و به همین دلیل است که از بین ده ها ملا تنها چند نفر در هر دوره این وظیفه را بر عهده می گرفتند. در زمان ما هیچ مکتب خانه ای در دیزباد نبود و نسل من مکتب خانه ندیده و آن را درک نکرده است ولی قبل از تاسیس مدرسه، مکتب خانه ها مشعلداران علم و فرهنگ روستا بودند که ماموریت آموزش قران که در زمان های قدیم پایه آموزش و نشر دانش محسوب می گردید را بر عهده داشتند. فرستادن بچه ها به مکتب خانه تکلیفی الزام آوربر عهده خانواده نبود، نه در دیزباد و نه در هیچ جای دیگری، ولی اکثرا بر این عقیده بودند که رفتن بچه ها به مکتب سبب می شود تا آنان بهتر به تکالیف شرعی خود واقف گردند و با مانوس شدن با قران، انسان های خدا ترس، با تقوا و عفیف بار آیند. هدف اصلی، آموزش قران بود ولی با یادگیری حروف الفبا و قرائت قران، خود به خود توانایی خواندن متن های ساده غیر قرانی نیز برای شاگردان میسر می گشت. به قول مولانا:
قصد در معراج دید دوست بود در تبع عرش و ملایک هم نمود
نمی دانم از کجا این باور غلط سرچشمه گرفته بود که پسران مجاز بودند قرائت و هم کتابت، یعنی خواندن و نوشتن را با هم بیاموزند ولی دختران فقط مجاز به آموزش قرائت بودند و یادگیری نوشتن برای آنان ممنوع و یک نوع تخلف شرعی به حساب می آمد. البته در این باب در دیزباد اندکی با تساهل و تسامح بر خورد می شده است. داستان های زیادی در تاریخ مکتب داری ایران وجود دارد که چه انگشتان ظریفی به خاطر در دست گرفتن قلم و آموزش پنهانی نوشتن، به طرز وحشتناکی بین دو مداد یا دو چوب نازکی که به همین منظور زیر تشکچه ملا ی مکتب قایم بود، مورد آزار قرار گرفته و فلج شده اند. بر اساس فتاوی آن روز، استدلال این بود که اگر دختران کتابت بیاموزند احتمالاٌ نامه های عاشقانه خواهند نوشت که این خود می تواند موجب رواج بی عصمتی شده و معصیتی بزاید که عرش را به فرش آورد، پس تا کار از کار نگذشته است باید کاری کرد و جلو این تخطی را گرفت و گر نه غیر قابل جبران خواهد بود. به قول استاد سخن:
سرچشمه شاید گرفتن به بیل چو پر شد نشاید گرفتن به پیل
. مکتب خانه های دیزباد مختلط بوده اند ولی سعی بر این بود تا حتی الامکان بعضی اصول رعایت شوند، مثلاٌ توصیه می شد تا عورتینه ها (دختران) آیه های عمه جزو را تا می توانند آرام و زیر لب تکرار کنند تا صدایشان از خانه به بیرون نتراود و خدای نخواسته گوش نامحرمی را ننوازد و ناخواسته او را به گناهی نیالاید که مستوجب عقوبتی بشود نا بخشودنی. تشکیل یک مکتب خانه کاری بسیار ساده و بدون تشریفات بود. داشتن یک اتاق بزرگ و معمولی برای آن کفایت می کرد. مهمترین عامل، وجود ملایی بود که بتواند از عهده این مهم بر آید. والدین، مکتب بچه ها را بر اساس فاکتور هایی مثل معروفیت و شهرت ملا، فاصله خانه تا مکتب و احتمالا داشتن خویشاوندی با مکتب دار انتخاب می کردند. مکتب ها هر سال حدودآٌ شش- هفت ماهی فعال بودند و بچه ها هر روز با تشکچه ای که ترجیحاٌ از پوست گوسفند بود ( به دلیل گرم و نرم بودن ) به مکتب می رفتند. در مکتب ملا یا آخوند، صاحب قدرتی بلا منازع بود.اگر چه ملایان مکتب دار دیزباد اکثرا افراد خوشنام، با اخلاق و سلیم النفس بودند ولی طبیعت وظیفه ایجاب می کرد که خود را در چشم دانش آموزان خشن و سختگیر بنمایانند و ترکه هایی با اندازه های متفاوت برای فاصله های متفاوت از مهم ترین ابزار کار و وسیله اعمال اقتدار آنان بود که در زیر مسند خود پنهان می کردند. یکی دیگر از آداب مکتب داری رعایت حق ارشدیت برای متقدمین و قران آموزان قدیمی نسبت به متاخرین وتازه واردین بوده که شباهت زیادی به نحوه مدیریت مدارس اینگلیس در آن زمان داشته است!. یکی از دانش آموزان پسر که هیکلی درشت تر و چهره ای عبوس تر داشت به عنوان دستیار افتخاری ملا و به اصطلاح مفسر ( مبصر) کلاس برگزیده می شد. روش آموزش کلاٌ سنتی و حوزوی بود. بین تشویق و تنبیه هیچ موازنه ای در کار نبوده و تنبیهات همواره بیشتر و پر رنگ تر اعمال می شدند. در آن زمان، اصولا تنبیه بدنی را بسیار مفید تر و موثرترازهر وسیله دیگری برای آموزش و پرورش کودکان می دانستند. ادبیات ما پر است از اشعار و آموزه هایی که چوب استاد را حتی نعمتی برتر از مهر پدر به حساب آورده اند. ملا ها ی مکتب دار در همان اولین روز ورود دانش آموزان، مجوز هر گونه سختگیری و شقاوتی را از پدر و مادر بچه ها دریافت می کردند با این جمله معروف که " ملا، گوشت و پوستس مال شما و استخوانش مال ما". سختگیری های اخلاقی، یکی از امتیازات ملایان محسوب می شد و هر ملایی در این زمینه بیشتر سخت گیری می کرد مطلوب تر بود. کلاس جای شوخی و خنده نبود. باید عبوس بود و ترسان، نه ملوس و خندان. بعضی از ملا ها به دنبال بهانه ای بودند تا در آغاز کار، خودی نشان بدهند از سنگدلی و بی رحمی. بهانه هم که ماشاالله کم نبود. تقریباٌ هر روز "چغوک زرد" خبری از یکی دو نفر دانش آموز خاطی را به ملا می رساند. تازه اگرهم ملا به درستی نمی دانست چرا بچه ای را کتک می زند، بچه می دانست که چرا کتک می خورد. بالاخره از زمان ترک کلاس در روز گذشته تا این لحظه که کتک می خورد حتماٌ خطایی از او سر زده بود. یا به حرف مادرش گوش نکرده بود، یا اضافه از حد لازم فضولی کرده بود یا خواهر و برادر کوچکتر خود را آزرده بود و یا به شگمبه قورمه ( با فتح قاف) سری زده بود و یا ده ها مورد دیگری که این چغوک زرد همه جا حاضر، خبرش را به ملا داده بود و او قلباٌ وملتمسانه کیفر خواست خود را قبول داشت ولی قول پشت قول، که تکرار نخواهد شد. یکی از دلایل مهم ترک تحصیل همین تنبیه های خشونت باری بود که البته در دیزباد هم زیاد اتفاق می افتاد. دانش اموزان ضمن احترام توام با ترسی که به ملای خود می گذاشتند، گاهی هم مکلف به انجام وظایفی مثل جارو کردن خانه ملا و یا آوردن کوزه ای آب و یا حتی ریختن علوفه در آخور گاو و گوسفند می شدند که البته چنانچه از حد عادی تجاوز نمی کرد مسئله مهمی نبود و والدین نسبت به آن اعتراضی نداشتند. به هر تقدیر، ملا در مکتب خانه خود بر مریدان کوچک خود خدایی می کرد. قبل از همه باید حروف الفبا آموخته می شد ، آن هم با قرائت قرانی آن. ابتدا تلفظ و شناخت کسره و فتحه و ضمه ومد و تنوین و تشدید، به صورت آهنگین آموزش داده می شد. آموزش عم جزء یا عم جزو، اصلی ترین و روتین ترین بخش کار یک مکتب خانه بود. عم جزو یا همان "سی پره " یعنی "آخرین یک سی ام" قران است که با "سوره نبا" و آیه شریفه "عم یتساءلون " آغاز می شود و به همین دلیل به عم جزو معروف شده است. هر کسی که می توانست عم جزو را بیاموزد فارغ التحصیل موفقی به حساب می آمد زیرا که می توانست قران را به روانی بخواند و خود را مکتب دیده بنامد که البته افتخار کمی هم محسوب نمی شد. آموزش حروف ابجد و حطی و......نیز از آموزه های دیگر مکتب خانه ها بود که بر اساس آن، حروف ارزش گذاری عددی می شدند که کاری بسیار جالب، کاربردی و تا اندازه ای هم، به قول امروزی ها فان بود.
بعد از آموختن حروف الفبا به دانش آموزان کتاب صد کلمه ( صد کلمه قصار منسوب به حضرت علیع) را اموزش می دادند و بعد از آن، هر ملایی بنا به سلیقه خود به دانش آموزان مستعد خود کتاب گلستان سعدی، دیوان حافظ، مثنوی و یا هر کتاب قصه ای هم که در دسترس بود را آموزش می داد، حتی حسین کرد شبستری و علی بابا و جهل دزد بغداد را. ملا برای هر دانش آموز جدید یک دانش آموز قدیمی را به عنوان خلیفه بر می گزید تا بر نحوه تمرینات و آموزش او نظارت کند و در واقع این خلیفه دستیار آموزشی مکتب دار به حساب می آمد. نحوه حشر و نشر نوآموزان با خلیفه و ملا تابع آداب و رسوم خاص خود بود. خانواده دانش آموزان در پایان مرحله اول آموزش یعنی اتمام "عم جزء" ، ملا و خلیفه را به خانه دعوت می کردند و ضمن پذیرایی مقبول، هدیه ای قابل قبول نیز، هم به ملا و هم خلیفه تقدیم می داشتند. تقدیم پیشکش های عیدانه در عید نوروز که با ترتیب و آداب خاصی صورت می گرفت از دیگر اتفاقاتی بود که مکتب داران بی صبرانه منتظر آن بودند و با دریافت آن شاید مقداری از خستگی کار را از تن به در می کردند. از آن جایی که سواد دانش آموزان در یک سطح نبود، هر بچه ای درس خود را داشت، و بلند بلند آن را نجوا می کرد. صدا ها درهم می پیچید و معرکه ای بر پا بود. بر اساس یک سنت قدیمی خواندن قران باید با تکان های مکرر سربه پایین و بالا همراه باشد که گویا از سنت یهود به ارث رسیده است. قران آموزان طالبان و یا دعا خوانان "پای دیوار ندبه" هنوز به این روش پای بندند و گویا این تکان های مکرر سر و بدن جزئی از عبادات آن ها به حساب می آید. شاید هم باور بر این بوده است که این تکان ها به تمرکز بچه ها برای یادگیری کمک می کند. در مقطع بعدی که مرحله تکمیلی آموزش بود و افراد محدود تری مجاز به ورد به آن، تدریس تخصصی تجوید و ترتیل و تفخیم و محل وقف و وصل و ده ها رمز و راز دیگر و یادگیری قرائت سوره های بزرگ قران و کتاب ها و دیوان های بزرگتر بود، راهی که باید ملا و شاگردان معدودش، با آهستگی و با سخت کوشی و موفقیت می پیمودند تا شاید بعد از سال ها تلاش، از بین ده ها شاگرد یکی- دو نفری بتوانند عنوان فاخر ملایی را زیب وجود خود سازند و به جرگه ملایان دیزباد بپیوندند.
بگذریم، صحبت از ملا های مکتب دار دیزباد است و زمان قبل از سال 1328 شمسی، که آخرین مکتب ها، بر اساس توصیه اداره فرهنگ نیشابور( نه با دستور الزام آور) و صوابدید زعمای فهیم دیزباد بسته می شوند و کلیه کودکان واجب التعلیم به مدرسه می روند و مکتب و مکتب داری برای همیشه به تاریخ فرهنگی دیزباد می پیوندد. حال سئوال این است، آیا اینک، که تمام مکتب ها و مکتب داران جاودانه شده اند، نباید از آنان یادی بشود و کار پر ارزش آنان مورد ارزیابی قرار گیرد؟ آیا همین مکتب داران، بانیان واقعی فرهنگ دیزباد در زمانه خود نبوده اند؟ آیا اهمیت و حلاوت داشتن سواد را همین ملایان به والدین ما نیاموختند تا به هنگامی که فرمان تاسیس مدرسه و تحصیلات جدیده از طرف بنیانگذار بزرگ آن شرف صدور یافت، با جان و دل گرد هم آیند و مدرسه را بسازند و نسل بعد از خود را به فرهنگ نوین آموزشی بسپارند ؟ آیا تحصیلکرده های امروزی وام دار این خادمان بی ادعا ی گذشته نیستند؟ و البته ده ها پرسش دیگر می توانند مطرح شوند که بطور حتم پاسخ تمامی این سئوالات چیزی جز به تکریم و تعظیم این فرهنگ سازان کهن دیارمان ختم نخواهد شد. متاسفانه به دلیل بعد زمان، آن ملایان و مکتب داران بزرگواری که در زمان های خیلی قدیم این وظیفه خطیر را بر عهده داشته اند و در واقع استاد و معلم ملایان بعد از خود بوده اند از خاطره ها رفته اند. مکتب داران قرون گذشته را کسی بیاد نمی آورد ولی مکتب داران نامدار دیزباد که هنوز یادی از آن ها در خاطره ها باقی مانده است عبارت بوده اند از : حاج آخوند که در زمان خود شاخص ترین چهره فرهنگی و مذهبی دیزباد بوده است. ماموریت های متواتر مذهبی و جماعتی مانع از آن می شده است تا نامبرده بتواند به طور دایم مکتب خانه ای را اداره کند و او بیشتر به عنوان استادی مورد اعتماد، برای رفع و رجوع اشکالات دیگر ملایان و مکتب داران مورد مراجعه قرار می گرفته است. از دیگر ملایان شاخص دیزباد، آخوند ملا عبدالمجید بود که به دلیل داشتن تحصیلات حوزوی از احترام و اعتبار بسیار بالایی برخوردار بوده است و به عنوان استادی عالیقدر مورد مراجعه و پرسش همگان بود. دیگر مکتب داران دیزباد عبارت بودند از: ملا احمد، ملا میرک، کربلایی یعقوبعلی، ملا موسی، ملا علی، ملا علی بخش، محمد آقا، ملا شمس الدین، شیخ محمد اسماعیل، ملا نیازعلی، ملا عبدالرزاق و استاد حسین (که علاوه بر تدریس قرآن، استادی سرامد و متبحر در بسیاری فنون و حرف دیگر همچون معماری، بنایی و نجاری نیز بوده است).
