هدف تأمین مالی خرد کمک به فقرا و اقشار با درآمد کم برای ارضای نیازهای اساسی آنها و سرمایه گذاری برای آینده بر اساس اولویت هایی است که آنها دارا می باشند . با تأمین مالی خرد ،فقرا بهتر می توانند درآمد و دارایی هایشان را بکار بگیرند، مخارج خانواده شان را مدیریت کنند و در مقابل خطراتی که با آن مواجه هستند ، ایمنی پیدا کنند. به موازات ، با دسترسی به بیمه های خرد، فقرا می توانند در مقابل مخارج پیش بینی نشده از جمله بیماری های جدی یا از دست دادن دارایی خود ، محافظت شوند. در نهایت ، با دسترسی به اعتبار و پس اندازها ، خانواده های فقیر می توانند در تهیه مسکن ، مراقبت های بهداشتی و نیازهای آموزشی برای فرزندانشان، سرمایه گذاری کنند. به صورت بالقوه، امروزه در سطح جهان تنها حدود 500 میلیون نفر می توانند از خدمات تأمین مالی خرد بهره مند گردند. در واقع، فقط 6 درصد ساکنان جهان به چنین خدماتی دسترسی دارند. این در حالی است که یک برنامه مالی باید محدوده وسیعی از دسترسی عمومی به خدمات متناسب با نیازها را فراهم نماید. به عبارت دیگر، ای برنامه ها ابتدا باید دسترسی آسان به محصولات و خدمات مالی مختلف (پس انداز، اعتبار کوتاه و بلندمدت ، رهن ، بیمه ، حقوق بازنشستگی، تأدیه و اجاره) را به همان خوبی دسترسی به بیمه ها برای خانواده ها مهیا سازند. در سال بین المللی اعتبارات خرد، بزرگ ترین چالش، ساختن بخش های مالی عمومی است که در خدمت منافع فقرا بوده و به آنها کمک کند تا از یک سو از فقر خارج گردند و از سوی دیگر، باعث نوعی از رشد اقتصادی شود که برای توسعه انسانی کشورها حیاتی می باشد. در خلال 25 سال گذشته، هزاران سازمان غیردولت ( NGO) تأمین مالی خرد به ویژه در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین تأسیس شده اند که تأمین مالی خرد صدها هزار نفر از مردم (اشخاص و گروه ها) را فراهم می نمایند. جالب آنکه عمده این مؤسسات بسیار هم موفق عمل کرده اند. بزرگ ترین NGO جهانی در این زمینه، کمیته عالی روستایی بنگلادش سابق ( BRAC) است که یک برنامه ویژه برای گسترش وام های کوچک اجرا نمود که البته بیشتر روی زنان متمرکز بود. این کمیته با توزیع بیش از دو میلیارد دلار وام اعتباری خرد، یکی از کارآمدترین NGO های تأمین مالی خرد در دنیا می باشد. تأمین مالی خرد با ارایه شکلی که با دیگر شکل های دارایی متفاوت است، هم در زمان خوشی و هم در دوره ناخوشی مؤثر و به درد بخور بوده است. برای مثال، در اوج بحران مالی اندونزی در سال 1998، ریسک سبد دارایی (پرتفولیوی) بانک ریکات (بانک تأمین مالی خرد روستایی اندونزی) با بیش از سه میلیون نفر تأمین مالی خرد، کمتر از 6 درصد بود؛ در حالی که سطح وام های مشکوک الوصول در سیستم بانکی اندونزی در همان سال به بیش از 60 درصد بالغ شد. در حال حاضر تأمین مالی خرد کمتر به صورت یک عملیات خیریه دیده می شو بیشتر به عنوان قسمتی از بخش مالی معمول به حساب می آید که به برآوردن نیازهای مالی مشتریان فقیر از یک طریق سودآور اختصاص دارد. گروه های اعتباری پس اندازهای مردم عادی و سازمان های غیردولتی تأمین مالی خرد، همراه با بانک های تجاری جهانی، شرکت های تأمین مالی، بانک های تعاونی، مؤسسات تأمین مالی خرد قاعده مند، شرکت های بیم و مؤسسات تأمین مالی عمده فروشی، جملگی باید در توسعه خدمات مالی به همه بخش های جامعه از جمله فقرا همت کنند. در پنج سال گذشته تعدادی از بانک های تجاری خصوصی، شرکت های مالی و حتی شرکت های بیمه، به بخش تأمین مالی خرد به صورت خرده فروش و عمده فروش وارد شده اند . بانک ها امکانات مالی برای سازمان های غیردولتی فراهم کرده و اتصال آنها با بازارهای مالی و عملیات تأمین مالی خرد جزیی را انجام داده اند. در نتیجه ، آنها تأمین مالی خرد را با استفاده بهتر از فن آوری، مدیریت و ریسک معقول و سیستم های اطلاع رسانی پیشرفته به سمت جریان اصلی حرکت داده اند. بسیاری از این مؤسسات، بازارهای بالقوه بزرگی پیش روی تأمین مالی خرد می بینند . حتی بعضی از بانک های دولتی با از سایر تجارت های نا کارآ، کم سود و پرخطر، راهکارهایی برای تأمین مالی و قرض دادن به فقرا با هدف تأمین مالی خرد سودآور و کارا ، پیدا و اجرا نموده اند. هم اکنون تأمین مالی خرد توجه تعدادی از مؤسسات مالی داخلی و بین المللی بزرگ را به خود جلب کرده است. به همین دلیل، سیتی گروپ( Citigroup) دویچه بانک ( Deutsche Ban)تامین مالی خرد را به عنوان یک فرصت سودآور نگاه می کنند.
شروع این طرح در استان خراسان رضوی
ارائه خدمات مالی خرد به روش بانکداری پیوندی (Linkage Banking ) توسط سازمان بهزیستی کشور و بانک ملی ایران در چهار استان خراسان رضوی ، گیلان ، بوشهر و کرمانشاه بصورت پایلوت انجام می پذیرد .
اسلامی مسئول ستاد برنامه ریزی و توسعه شبکه خدمات بهزیستی روستایی استان در کفتگو با خبرنگار مهر نو هدف از اجرای طرح خدمات مالی خرد را که بر مبنای توانمند سازی و مشارکت همه جانبه جوامع روستایی استوار است ، ابزاری نیرومند در جهت کاهش فقر ، توانمند سازی و اعتلای اقتصاد ملی در جوامع روستایی دانست و از آن به عنوان وسیله ای به منظور کمک به مردم فقیر روستا ، افزایش آگاهی و مهارت فقرا ، هدایت گروهها جهت انجام فعالیتهای درآمد زا و فراهم کردن تسهیلات اعتباری برای گروهها ی تشکیل شده از طریق پیوند آنان با بانک ملی ایران برشمرد .
وی در ادامه افزود : این طرح برگرفته از تجربیات اجرایی گرامین بانک بنگلادش و بانک نبرد هندوستان بوده که دارای پیشینه تاریخی طولانی است . این طرح هم اکنون بصورت پایلوت در چهار استان کشور ، 8 روستا در حال اجرا است . در خراسان رضوی روستاهای دیزباد و حسین آباد از توابع بخش احمد آباد مشهد به منظور اجرای این طرح در نظر گرفته شده اند .
مراحل اجرایی طرح در روستای دیزباد از توابع شهرستان مشهد :
اسلامی مسئول مستقیم اجرایی طرح سپس نحوه انتخاب روستای مذکور را بدین صورت تشریح و افزود : شروع اجرایی طرح بعد از معیار انتخاب روستا بر اساس میزان روستا بر اساس توسعه و عدم توسعه یافتگی مطرح و بررسی گردید . از جمله فاکتورهای مورد نظر ، بررسی اقتصادی و اجتماعی روستا ، تعریف جمعیت هدف و سپس تحلیل داده ها و اطلاعات و در آخر انتخاب روستا بر اساس وضعیت دموگرافیکی آن صورت پذیرفت .
ورود به روستا :
ایشان افزود اولین قدم در اجرای طرح ، تعامل با مقامات محلی ، شورای اسلامی روستا ، رهبران محلی و ریش سفیدان روستا ، سازمانهای محلی ، مردان و زنان تحصیل کرده به منظور تشریح طرح و نظر خواهی از آنان بود که این مهم با دعوت کلیه آنان در محل مجتمع بهزیستی روستایی دیزباد صورت پذیرفت .
ملاقات عمومی با مردم روستا :
اسلامی در تشریح دومین قدم در اجرای طرح خدمات مالی خرد در روستای دیزباد به خبرنگار مهر نو چنین عنوان نمود : در این مرحله که به دعوت معتمدین از عموم مردم روستا صورت گرفت ، طرح بطور کامل با ذکر دلایل کافی و متقن تشریح و به اطلاع کلیه مردم رسید . در این ملاقات عمومی بیان شد که تشکیل و توسعه گروههای کوچک در قالب گروههای همبسته و سازمان محلی یک قدم موثر در توانمند سازی اقشار فقیر مییاشد . گروههای سازمان یافته و مجهز به تدریج می توانند عهده دار نقشهای موثری در اداره امور محلی خود گردنند و در جذب منابع مالی و خدمات بیشتر موفق خواهند بود .
توجیه طرح از زبان نماینده بانک ملی :
لازم بود تا مزایای تشکیل چنین گروهها به منظور اتصال آنان به شبکه بانکی با حضور کارشناس بانک روشن گردد که این مهم نیز با دعوت از کارشناس بانک در محل اجرای طرح به وقوع پیوست و کلیه شرکت کنندکان با ارائه سوالات خود با نحوه اتصال و میزان تسهیلات پرداختی بانک به گروههای شکل یافته آشنا شدند .
5 مرداد 1387
مقدمه :
طرح خدمات مالی خرد بطور پایلوت در چهار استان کشور از جمله استان خراسان رضوی بر اساس قرارداد منعقده بین سازمان بهزیستی و بانک ملی در حال اجراست
در مراحل اجرایی طرح یعنی عملا از زمستان سرد و طاقت فرسایی پارسال و تا کنون همچون سه استان دیگردرگیرطرح ، مراحل اجرایی طرح در استان با قابلیتها ونارساییهایی مواجه بوده و در بعضی از مراحل اجرا طرح توفیقاتی حاصل شده و در بعضی از مراحل اجرایی نواقصی قابل لمس میباشد که مراحل اجرایی طرح در این استان بشرح ذیل میباشد .
1- شروع طرح و انتخاب محل اجرای طرح ابتدا بر اساس یک پروسه به ظاهر منطقی آغاز و بر اساس طرح دموگرافیکی و اطلاعات حاصل از دفتر مناطق محروم ریاست جمهوری بخشی از شهرستان مشهد ( بخش احمد آباد ) ودو روستای دیزباد و حسین آباد که بترتیب دارای خصوصیت توسعه یافته و کمتر توسعه بودند انتخاب واجرای طرح عملا در بحبوحه فصل سرد زمستان 86 آغاز گردید .
2- بر اساس اطلاعات ثبت شده در دفاتر مجتمع خدمات بهزیستی روستایی دیزباد ( یکی از روستاهای درگیر طرح ) کارشناس مسئول بهزیستی روستایی و کارشناس رابط روستایی در بهزیستی مشهد بیش از 12 بار به منظور شروع مراحل ابتدایی طرح از جمله توجیه روستایار و پرسنل مجتمع خدمات بهزیستی دیزباد از طرح خدمات مالی خرد – جلسه اختصاصی با معتمدین ، ریش سفیدان و اعضای شورای اسلامی روستا – و جلسه با مردم روستا و معرفی طرح در حضور اکثریت باتفاق مردم در حسینیه روستا و نهایت توجیه طرح به مشتاقین پیوستن به این طرح مجموعا وقت زیادی صرف شده و تلاشهای بسیاری در مراحل اولیه اجرا طرح صورت گرفته است .
3- در اوایل سال 87 گروههایی که عموما گروه های سازمان محلی بودند با تلاش افراددرگیر طرح شکل گرفت و بعد مدتی کوتاه با تمام مشکلات به بانک عامل متصل و سپس گروهها بر اساس ضوابط نهفته در طرح و با راهنمایی اندک افراد درگیر طرح شروع به پس انداز نمودند .
4- اولین بازدید کارشناسان دفتر خدمات مالی خرد تهران از گروههای شکل یافته در روستاها ی درگیر طرح که عملا به نگارش انتقاداتی از سوی آنان از مراحل اجرایی طرح در استان خراسان گردید که به شرح ذیل به آن انتقادات پاسخ داده شده است .
الف – با توجه به اینکه مدت زمان کوتاهی از اجرای طرح در روستای دیزباد می گذرد ( عملا امکان فعالیت در راستای تشکیل گروهها در زمستان پارسال امکان پذیر نبود ) گروههای شکل یافته در کمترین زمان مدت شکل گرفته و در کمترین زمان به بانک عامل متصل و جلساتی نیز جهت توجیه اعضاء گروهها برگزار شده است . اما از اینکه به گفته کارشناسان دفتر خدمات مالی خرد تهران گروهها هرگز توجیه نشده اند و از اساسی ترین مقررات طرح طفره رفته و با ساختار وجودی طرح آشنا نبودند بنظر می آید کمی از دایره انصاف پا فراتر نهاده اند و در توجیه انتقادت وارده به طرح هرگز به پروسه شکل گیری و پایه اساسی بنا نهادن گروهها اشاره ای نکرده اند . اگر گروهها در جایی از پرسش و پاسخ به کارشناسان قادر به بیان و تعریف عملیاتی طرح نشده اند و اگر گروهها در ابتدا از بعضی از قوانین حاکم بر تشکیل گروهها به علت کمی زمان تشکیل گروهها ، غفلت کرده اند این هرکز نمی تواند دلیلی متقن از ناکارامد بودن افراد درگیر طرح باشد در ثانی گفته اند : آنکه را عیبش گویی ، هنرش را نیز بگوی اما متاسفانه کارشناسان دفتر طرح فعالیتهای صورت گرفته در طی انجام طرح که یک پروسه طاقت فرسا میباشد و وقت زیادی نیز طلبیده است را قربانی خطای کوچک بعضی از گروههای شکل گرفته نموده اند که مثلا چرا قوانین و مقررات حضور و غیاب در گروهها شرح داده نشده و یا چرا گروهها نسبت به عمل پس انداز اطلاعات لازم نداشته اند در صورتیکه هرگز چنین نبوده است .
ب- نکته دیکر اینکه با توجه به فاصله 80 کیلومتری روستاهای درگیر در اجرای طرح با مشهد عملا امکان واریز نمودن وجه سپرده گروهها که بر اساس توافق گروهها بصورت هفته ای و ماهیانه میبایست به حسابها مشترک گروهها واریز گردد ، مشکلاتی در پی داشت لذا بخش اعظم تلاش افراد درگیر طرح اختصاص یافت به تغییر شعبه بانک عامل از مشهد به نیشابوربه منظور دسترسی آسان گروههای شکل یافته به خدمات بانک و افتتاح حساب .
نکته دیگر در مورد مقوله بانک اینکه ،انتخاب بانک ملی به علت عدم آشنایی آن بانک با فعالیتهای حاکم بر روستا و عدم انتخاب صحیح کارشناسان بانک استان خراسان رضوی که هر دو از افراد پر مشغله در پستهای خود در استان میباشند از جمله ضعف های بانک ملی و دفتر خدمات مالی خرد تهران بوده که این انتخاب عملا جریان اتصال گروههای شکل یافته به بانک و توجیه شعبات بانک عامل را که هنوز از اجرای طرح خدمات مالی خرد آگاهی لازم نداشته اند ( بانک ملی میدان خیام نیشابور ) که در هنگام اتصال گروهها سبب دلسردی گروهها بوده اند ، از جمله مواردی است که وقفه زیادی در اتصال گروهها به بانک عامل بوده است .
ج- طرح خدمات مالی خرد به لحاظ ساختاری بر روی کاغذ بسیار ساده و قابل لمس میباشد ،اما در مقام اجرا بسیار حساس ، سخت و طاقت فرسا است . چرا که در این طرح همواره دومقوله بسیار مهم مستتر میباشد ، ابتدا بحث مالی و دیگر جلب اعتماد مردم .جلب اعتماد مردم در قالب تشکیل گروهها به لحاظ انجام پس انداز مالی ، ضمانت زنجیره ای و دریافت وام بانکی در قبال ارائه کسب و کار ، کاری بسیار مشکل ، حساس و زمانبر میباشد . در موقعیت کنونی روستائیان عادت کرده اند که به دلایل بسیار دائما کمک بلاعوض دریافت نمایند ، وام کم بهره و قرض الحسنه کسب نمایند و از خدمات دولتی که بار مسئولیت کمتری بر دوش آنها بگذارد استفاده لازم را ببرند ، مسلما آماده کردن آنان برای پیوستن به این گروهها که فرد میباست با کابوس ضمانت 15 الی 20 نفر در طرح ضمانت زنجیره ای شب را به پایان برده و انتظار چندین ماه به منظور کسب وامی اندک منوط به ارائه طرحی جهت کسب و کار را تحمل نماید ، نیاز به وقت کافی و تجربه ای وافر دارد که این از عهده یک روستایار که وظایف متعددی در مجتمع بهزیستی روستایی دارد ، مشکل به نظر میرسد . در ثانی اگر اجرای طرح فوق در سالهای گذشته با کمک موسسه تاک با تسهیلگران پر تلاشش از یک طرف و بانک کشاوررزی که از وظایف ذاتی اش دخل و تصرف در امور روستایی و روستائیان میابشد ، توفیقاتی کسب شده است صرفا بدلایل ذیل بوده است :
1- وجود تسهیلگران ماهر و دوره دیده در موسسات تاک و سایر NGO ها
2- اعتبارات لازم جهت اجرای طرح به منظور دسترسی آسان تسهیلگران با گروههای شکل یافته
3- آشنایی کامل بانک کشاورزی با طرح و حمایت جدی از تسهیلگران و اشتیاق لازم در اجرای طرح
اما اجرای طرح خدمات مالی خرد با تکیه بر انعقاد با بانک ملی صرفا یک کار دولتی محسوب شده و موفقیت طرح نیزدرگرو تزریق اعتبارات لازم ، نیرو کافی و ورزیده و حمایت جدی مدیران از اجرای طرح و تعریف عملیاتی طرح در قالب یک طرح تصویب شده در برنامه سازمانی میباشد
د- رسیدن به مشکلات ساختاری موجود در بطن طرح در بعضی از مناطق از جمله خراسان رضوی به لحاظ انتخاب روستای مجری طرح از باب توسعه یافتگی و عدم توسعه یافتگی و عدم گرفتن نتایج مطلوب ( بنابر گزارش کارشناسان دفتر خدمات مالی خرد ) به منزله خوب اجرا نشدن طرح نیست بلکه هر طرحی در ابتدا نیاز به بررسی داشته تا مشخص گردد که آیا طرح در فلان منطقه که به عنوان پایلوت در نظر گرفته شده است قابل اجرا و سپس قابل تعمیم به کل مناطق دیگر استان و یا کشور خواهد بود . لذا با توجه به اینکه طرح فوق اکنون در مرحله دستیابی به بومی شدن در کشورمان میباشد میبایست بدون هر گونه ترس و واهمه از عدم توفیق لازم در اجرایی شدن آن در کشورمان ، زیر وبم های اساسی موجود در طرح را به چالش کشانده و مقایسه ای دقیقتر از وضعیت کشورمان با کشورهای اجرا کننده طرح نظیر کشورهای بنگلادش و هندوستان بنماییم .
